Bij Blosse geloven we dat echte verandering ontstaat door dóen – wanneer we samen durven onderzoeken, ontdekken en afwijken van de gebaande paden bereiken we de mooiste resultaten. Juist in periodes van verandering is het belangrijk om ruimte te geven aan verwarring, dialoog en nieuwe perspectieven. In dit artikel deelt Jitske Kramer haar visie op 'verdwalen' als krachtig onderdeel van transformatie – een gedachte die naadloos aansluit bij onze ambitie om het elke dag een beetje beter te doen voor de kinderen.
Maar verdwalen is voor de meeste mensen oncomfortabel. Je weet niet waar je bent, waar je naartoe gaat of wat je onderweg tegenkomt - welk pad je ook inslaat. “Tijdens onzekerheid over veranderingen op de werkvloer schieten mensen vaak in de weerstand”, stelt Jitske Kramer, corporate antropoloog en bestsellerauteur. Hoe raak je ‘prettig verdwaald’?
“Verdwalen is een belangrijk onderdeel van een transformatie - het is een metafoor die ik gebruik om liminaliteit uit te leggen”, vertelt Jitske. “Liminaliteit is een term die lang niet iedereen kent, maar we begrijpen allemaal de betekenis. Het is de fase van verandering, tussen wat was en wat gaat zijn. Het is een periode waarin je samen aan het rommelen bent, op zoek naar wat werkt en waar je naartoe kunt.”
Liminaliteit geeft vaak mooie resultaten, maar er schuilen ook gevaren in. “Cultuur is iets dat mensen hebben uitgevonden om te zorgen dat we weten waar we aan toe zijn en soepel kunnen samenleven en -werken. Als we aansturen op verandering in de organisatiecultuur of manier van werken, kan dat voor chaos zorgen”, legt Jitske uit.
Kaarten maken en ‘heilige huisjes’
In het ongewisse van liminaliteit zoeken mensen naar houvast. “Het eerste waar we vanuit gewoonte naar op zoek gaan, is een stip op de horizon: een doel of een draaiboek. Als dat nog niet duidelijk is, hopen we op een kaart met mogelijke paden die we kunnen inslaan.”
In het geval van een transformatie die niemand eerder heeft doorleefd, is die kaart er ook nog niet. “Er is geen voorbeeld: je bent collectief verdwaald. Aan het begin van een transformatie is het dus belangrijk om te accepteren en omarmen dat je verdwaald bent”, stelt Jitske. “Op dat moment kun je de omgeving verkennen. Je gaat niet op zoek naar een kaart die je de weg wijst, je brengt de opties zélf in kaart.”
Op dat moment bevind je je in de liminale fase. “Hoe groter de transformatie, hoe meer discussie er zal zijn. Terug naar waar je vandaan komt is geen optie, want dat heeft je gebracht op het punt waar je nu staat - en dat heeft geleid tot de wens voor verandering.”
Neem bijvoorbeeld de corrigerende tik met een liniaal, die vroeger heel normaal was in het onderwijs. “Ooit vonden we dat goed en effectief docentschap, tot iemand daar een verandertraject op heeft gezet. Nu is het absoluut ondenkbaar.”
Zo zijn er vaak ‘heilige huisjes’, die mensen niet willen opgeven. “Dit zijn dingen die we aan de vorige werkwijze of omgangsvormen heel prettig vonden of goed werkten. In een transformatie moeten deze ’heilige huisjes’ waarschijnlijk wijken. Dat vinden mensen vaak jammer, dus er ontstaat een dynamiek van bewaken wat er was. Maar het mooie is juist dat we in een transformatie samen opnieuw bepalen wat we goed en mooi vinden.”
Culturele moraalridders
De cultuur die groepen mensen verbindt gaat over esthetiek (wat vinden we mooi of lelijk?), moraliteit (wat is goed en fout?) en waarheid. “Als we de antwoorden op die vragen in een periode van transformatie niet weten, kan dat beangstigend zijn. Mensen weten dan niet of ze dingen goed of fout doen, en ‘we’ gaan nu eenmaal niet graag de mist in.”
Door gebrek aan houvast ontstaat polarisatie: mensen die proberen vast te houden aan wat ze gewend zijn, staan tegenover mensen die enthousiast zijn over verandering, legt Jitske uit. “Moraalridders beschermen de oude moraal of bevechten nieuwe ideeën, terwijl mensen die ontevreden waren over de vorige situatie, het juist toejuichen. Die tegenstellingen kunnen gaan knetteren.”
Polarisatie en rituelen
Transformatie gaat daardoor vaak gepaard met polarisatie. “Dat kan heel gezond zijn, zolang je met elkaar blijft praten en eerlijk deelt wat er door je heen gaat. Er zijn dan veel open ‘kampvuurgesprekken’ nodig. Als mensen echt niet ‘mee’ willen, volgt er op een gegeven moment een stevige boodschap. Ze moeten mee, want we gaan wél.”
Op dat moment is er soms een afscheidsritueel nodig - een ‘begrafenis’ van wat was. “Na een ritueel kunnen mensen dingen afsluiten. Rituelen geven ritme en houvast. We kennen allemaal het ritueel van een kind dat van groep 2 naar groep 3 mag glijden. Doe zoiets ook gerust voor jezelf en je collega’s: voor volwassenen is een afscheidsritueel net zo waardevol.”
Hordes nemen en ‘verbouwen’
Hoe groter de transformatie, hoe dieper de identiteitsvragen die een organisatie zich moet stellen. “Dat duurt even. Een grote transformatie er snel doorheen drukken, werkt averechts en flopt vaak. Het is belangrijk om het in kleine stappen te doen. Transformeren is verbouwen. En dat is pas klaar als je samen een nieuwe normaal hebt gevonden waar iedereen senang mee is. Onderweg moet je over wat hordes heen en afscheid nemen van ‘heilige huisjes’. Kortom: een transformatie gaat gepaard met een collectieve gedragsveranderingen een ‘verbouwing’ van de werkelijkheid.”
Maar hoe doe je dat dan? Katrien Termeer, hoogleraar bestuurskunde, heeft het over ‘small wins’: impactvolle veranderingen die makkelijk te volgen zijn en bijdragen aan het grote geheel van de transformatie. “Let op: het is geen ‘quick win’ - dat is het laaghangende fruit waarmee je geen echte verandering in gang zet. Een ‘small win’ is iets dat wél impactvol, maar niet enorm meeslepend is. In het geval van een ‘small win’ gaan collega’s erover praten en het nadoen. Want als er een voorbeeld is dat goed lukte, durven anderen het ook.”
Liminaal leiderschap
Om de neuzen van een organisatie dezelfde kant op te krijgen, is er liminaal leiderschap nodig. Iemand die zegt: 'We weten nog niet waar we naartoe gaan, maar we gaan gewoon beginnen.’ “In dat geval is het belangrijk om een kader mee te geven, bijvoorbeeld dat er elke maand een evaluatiemoment is. Dan wordt dat een ritueel dat houvast geeft en dan kunnen we (tijdelijke) onzekerheid beter accepteren.”
Tijdens een transformatie zijn eerlijke gesprekken essentieel, adviseert Jitske. “Creëer een veilige omgeving waarin mensen kunnen zeggen wat zij denken. Wees zelf ook eerlijk en transparant, dan volgt de rest vanzelf. Transformatie is rebels. Zie elk pad als een mogelijkheid. Als het niet werkt, loop je terug en neem je een andere afslag. Zie de kansen van experimenteren en ga regelmatig met elkaar bij het spreekwoordelijke kampvuur zitten.”
Over Jitske Kramer
Jitske Kramer is corporate antropoloog, ondernemer en bestsellerauteur. Ze reist de wereld over om te leren van traditionele healers, leiders, verrassende innovators en willekeurige voorbijgangers. Via haar boeken en ijzersterke lezingen brengt ze haar kennis en ervaringen naar de wereld van organiseren, samenwerken en leiderschap. Om de slagkracht en resultaten van individuen en groepen te verbeteren (en de wereld gewoon een beetje mooier te maken).
Foto's: Marie Broeckman
